Οι άνθρωποι έχουν φοβερές δυνάμεις, είναι ικανοί να κάνουν απίστευτα πράγματα

Με ποιον τρόπο η ζωή σε έναν καταυλισμό διαμορφώνει τον ψυχισμό των αιτούντων άσυλο που είναι εγκλωβισμένοι στην Ελλάδα; Τι σημαίνει η εξειδικευμένη ψυχολογική φροντίδα για έναν πληθυσμό που βρίσκεται εν κινήσει; Γιατί η υποστήριξη ψυχικής υγείας σε ανθρώπους που έχουν υποστεί ακραία βία και τραυματικά γεγονότα είναι τόσο σημαντική μέσα στους προσφυγικούς καταυλισμούς; Η Melanie Kerloch, κλινική ψυχολόγος των Γιατρών Χωρίς Σύνορα με ειδίκευση στη διαπολιτισμική ψυχολογία και την ανθρωπολογία, μιλάει για την εμπειρία της από τα προγράμματα φροντίδας ψυχικής υγείας των Γιατρών Χωρίς Σύνορα στην Ήπειρο.

Η συνέντευξη δημοσιεύτηκε στο socialpolicy.gr

Οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα παρέχουν φροντίδα ψυχικής υγείας στους αιτούντες άσυλο που είναι εγκλωβισμένοι στην Ελλάδα. Με ποιον τρόπο η ζωή σε έναν καταυλισμό προσφύγων διαμορφώνει τον ψυχισμό αυτών των ανθρώπων; Ποιοι είναι οι παράγοντες που μπορούν να επιδεινώσουν την ψυχολογική τους κατάσταση;

Όταν ζεις σε έναν καταυλισμό,  σε μια σκηνή ή σε ένα πολύ παλιό κτίριο όπου οι συνθήκες είναι κακές, αρχίζεις να αυτοπροσδιορίζεσαι μέσω αυτών των συνθηκών. «Είμαι ένας φτωχός πρόσφυγας, μένω σε σκηνή, φοράω τα ρούχα που μου έδωσε μια φιλανθρωπική οργάνωση, τρώω το φαγητό που ετοιμάζουν άλλοι, έχω χάσει την προηγούμενή μου ταυτότητα και τώρα είμαι απλώς ένας πρόσφυγας. Δεν μπορώ να κάνω τίποτα παρά μόνο να περιμένω.» Οι άνθρωποι μπορούν να το αντέξουν αυτό για μια σύντομη μεταβατική περίοδο μόνο. Αν όμως ζεις έτσι για μήνες, αρχίζεις να αυτοπροσδιορίζεσαι με αυτό. Αρχίζεις να πιστεύεις ότι δεν έχεις αξία και αποσύρεσαι στον εαυτό σου.

Οι καταυλισμοί μπορεί τώρα να είναι ανοιχτοί, όμως οι άνθρωποι είναι απομονωμένοι. Όταν δεν έχεις χρήματα και δεν μιλάς τη γλώσσα, φοβάσαι την εικόνα που μπορεί να έχουν οι άλλοι για σένα. Στο τέλος, δεν βγαίνεις έξω από τον καταυλισμό. Έτσι, δημιουργείται ένα γκέτο. Επιπλέον, οι πρόσφυγες έχουν αφεθεί στους καταυλισμούς χωρίς κάποια κοινωνική οργάνωση, χωρίς κάποια δομή ή κανόνες. Περιμένουμε από τους ανθρώπους να οργανωθούν μόνοι τους, αλλά αυτό θέλει χρόνο. Ενώ συμβαίνουν όλα αυτά, ποιος εγγυάται την ασφάλεια και την τάξη στον καταυλισμό; Σε ποιον μπορούν να απευθυνθούν οι άνθρωποι όταν ξεσπάσει μια σύγκρουση;

Επιπλέον, οι άνθρωποι που διαμένουν στους καταυλισμούς αρχίζουν να εξαντλούνται. Φανταστείτε ότι ζείτε για μήνες στους 35 ή 40 βαθμούς, χωρίς δέντρα για σκιά. Ή φανταστείτε ότι μένετε σε μια υγρή σκηνή και βρέχει καταρρακτωδώς για μέρες. Και μιλάμε για ολόκληρες οικογένειες με ηλικιωμένους, νεογέννητα, αρρώστους… Το να ζεις σε τέτοιες συνθήκες σε εξουθενώνει. Η κόπωση φέρνει πολλά σωματικά και ψυχολογικά προβλήματα. Οι άνθρωποι συνήθως πιστεύουν ότι οι συνθήκες είναι καλύτερες σε κτίρια, όταν όμως τα κτίρια είναι υπερπλήρη ο θόρυβος αποτελεί σημαντικό πρόβλημα. Τα κτίρια αυτά δεν έχουν φτιαχτεί για να στεγάζουν τόσους πολλούς ανθρώπους. Όλοι αυτοί οι παράγοντες μπορούν να διαταράξουν την ψυχολογική ισορροπία αυτών των ανθρώπων.

Όμως το μεγαλύτερο πρόβλημα για τους πρόσφυγες που είναι καθηλωμένοι στην Ελλάδα είναι ότι βρίσκονται μετέωροι στον χρόνο και τον χώρο. Από ψυχολογική άποψη είναι εγκλωβισμένοι σε μια νεκρή ζώνη. Δεν μπορούν να ξεκινήσουν μια νέα ζωή. Είναι αναγκασμένοι να περιμένουν για να δουν τι θα τους συμβεί. Δεν γνωρίζουν για πόσο καιρό θα πρέπει να μείνουν εδώ ή πόσο θα πρέπει να περιμένουν. Μπορεί να τους γυρίσουν πίσω. Μπορεί να αναγκαστούν να ζήσουν στην Ελλάδα ή μπορεί να τους στείλουν σε άλλη χώρα. Η αβεβαιότητα για το μέλλον τους είναι φρικτή, τους διαλύει.

Όταν ζεις σε έναν καταυλισμό,  σε μια σκηνή ή σε ένα πολύ παλιό κτίριο όπου οι συνθήκες είναι κακές, αρχίζεις να αυτοπροσδιορίζεσαι μέσω αυτών των συνθηκών. «Είμαι ένας φτωχός πρόσφυγας, μένω σε σκηνή, φοράω τα ρούχα που μου έδωσε μια φιλανθρωπική οργάνωση, τρώω το φαγητό που ετοιμάζουν άλλοι, έχω χάσει την προηγούμενή μου ταυτότητα και τώρα είμαι απλώς ένας πρόσφυγας. Δεν μπορώ να κάνω τίποτα παρά μόνο να περιμένω». Οι άνθρωποι μπορούν να το αντέξουν αυτό για μια σύντομη μεταβατική περίοδο μόνο. Αν όμως ζεις έτσι για μήνες, αρχίζεις να αυτοπροσδιορίζεσαι με αυτό. Αρχίζεις να πιστεύεις ότι δεν έχεις αξία και αποσύρεσαι στον εαυτό σου.

Τι σημαίνει στην πράξη η εξειδικευμένη ψυχολογική φροντίδα για έναν πληθυσμό που βρίσκεται εν κινήσει; Περιγράψτε μας την προσέγγιση των Γιατρών Χωρίς Σύνορα.

Οι περισσότεροι από τους ανθρώπους που βλέπουμε πήραν την απόφαση να εγκαταλείψουν τα πάντα και να φύγουν από τη χώρα τους. Σε ορισμένες περιπτώσεις άφησαν πίσω ακόμη και μέλη της οικογένειάς τους. Δεν είναι μια εύκολη απόφαση, ιδίως για έναν γονιό. Έχω γνωρίσει γονείς που πήραν την απόφαση να διασχίσουν τη θάλασσα για να σώσουν τα παιδιά τους, ταυτόχρονα όμως έβαλαν σε κίνδυνο τη ζωή των παιδιών τους. Πολύ συχνά βλέπουμε ανθρώπους που βασανίζονται από ενοχές επειδή διακινδύνευσαν τη ζωή των παιδιών τους ή επειδή πιστεύουν ότι πήραν λάθος απόφαση και τώρα η οικογένειά τους είναι καθηλωμένη στην Ελλάδα χωρίς μέλλον. Αυτό μπορεί να είναι το θέμα των ψυχοθεραπευτικών συνεδριών μας. Οι άνθρωποι πρέπει να αρχίσουν να περιγράφουν τα συναισθήματά τους για να μπορέσουν να ζήσουν με τις ενοχές τους.

Όταν συναντάμε ανθρώπους που μπορούν να ωφεληθούν από τη φροντίδα μας, προσπαθούμε να προσδιορίσουμε τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν και πώς επηρεάζουν τη ζωή τους. Το πρώτο βήμα είναι να δώσουμε τη δυνατότητα στους ανθρώπους να εκφράσουν τη δυστυχία τους. Το δεύτερο βήμα είναι να προσδιορίσουμε την αιτία της δυστυχίας τους. Τέλος, το τρίτο βήμα είναι να προσδιορίσουμε με ποιον τρόπο εμπλέκονται οι ίδιοι στη δυστυχία τους και με ποιον τρόπο μπορούν να επιδράσουν στη ζωή και την αποκατάστασή τους.

Οι ψυχολόγοι που παρέχουν φροντίδα στους καταυλισμούς προσφύγων δεν μιλούν πάντα τη γλώσσα των προσφύγων. Είναι δύσκολο να εργάζεστε με διερμηνείς;

Το να εργάζεσαι με διερμηνείς δεν αποτελεί πάντα εμπόδιο. Μερικές φορές είναι ένα πολύ χρήσιμο εργαλείο. Είναι πολύ σημαντικό στη θεραπευτική διαδικασία να δείξεις στους ανθρώπους ότι ακόμη κι αν δεν γνωρίζεις τη γλώσσα, μπορείς να υπερνικήσεις αυτό το εμπόδιο ζητώντας βοήθεια από κάποιον άλλον και ότι μπορείς να πετύχεις το στόχο σου χάρη στη συνεργασία αυτή.

Υπάρχει κι άλλο ένα όφελος. Συνήθως οι άνθρωποι που δεν είναι εξοικειωμένοι με την ψυχοθεραπεία έχουν λίγη νευρικότητα όταν έρχονται αντιμέτωποι με διαστήματα σιωπής, αισθάνονται αμηχανία. Όταν χρησιμοποιείται μεταφραστής, ο ασθενής έχει τον χρόνο να σκεφτεί τι είπε και τι του είπαν. Αυτή είναι η στιγμή για ψυχολογική εμβάθυνση στη διάρκεια της συνεδρίας. Ταυτόχρονα, ο θεραπευτής έχει τη δυνατότητα να παρατηρήσει τις αντιδράσεις του ασθενούς και τη γλώσσα του σώματός του. Επομένως, η παρουσία ενός μεταφραστή μπορεί να ωφελήσει την όλη διαδικασία.

Έχει δύο χρόνια να κοιμηθεί ολόκληρο βράδυ. Στις πρώτες συνεδρίες μας κοιτούσε το πάτωμα. Τώρα έχει αρχίσει να με κοιτάζει. Της είπα ότι μπορεί να ζήσει μια άλλη ζωή και ότι κανείς δεν είναι καταδικασμένος να ζει με όλη αυτή τη δυστυχία. Με κοίταξε στα ματιά και με ρώτησε «Στ' αλήθεια πιστεύετε ότι μπορώ;». Της απάντησα ότι δεν μπορώ να εγγυηθώ τίποτα, όμως ξέρω ότι δεν είσαι αναγκασμένος να ζεις με αυτές τις εικόνες στο μυαλό σου. (...) Ευτυχώς σήμερα, η γυναίκα αυτή είναι πολύ καλύτερα και μπορεί να διαχειριστεί αυτή την εμπειρία. Ασθενείς όπως αυτή με κάνουν να συνειδητοποιώ πόσο σημαντικός είναι ο ρόλος των Γιατρών Χωρίς Σύνορα μέσα στους καταυλισμούς προσφύγων.

Πόσο εύκολο είναι για τους ανθρώπους αυτούς να ξεπεράσουν το τραυματικό παρελθόν τους και να ζήσουν μια φυσιολογική ζωή ξανά;

Πιστεύω ότι οι άνθρωποι είναι ικανοί να κάνουν απίστευτα πράγματα. Μπορεί να βιώνουν πραγματικά φρικτές καταστάσεις, αλλά μπορούν να επανέλθουν σε φυσιολογική κατάσταση. Σαφώς οι άνθρωποι μπορούν να ζήσουν μια φυσιολογική ζωή ξανά. Χρειάζονται μόνο έναν τόπο όπου θα τους δοθεί η δυνατότητα να χτίσουν ξανά τη ζωή τους. Οι περισσότεροι θα ξεπεράσουν μόνοι τους τα προβλήματά τους. Μερικοί θα χρειαστούν ειδική υποστήριξη, έναν χώρο όπου μπορούν να αναγνωριστούν τα ψυχικά τους τραύματα και όπου μπορούν να βοηθηθούν να ενσωματώσουν αυτό που τους συνέβη στο παρελθόν. Αν τους αφήσουμε χωρίς φροντίδα, θα ζήσουν μια ζωή κατεστραμμένη από την αιτία της δυστυχίας τους. Δεν μπορούμε να αφήσουμε όλη αυτή τη βία να συνεχίσει να δηλητηριάζει το μυαλό τους. Πρέπει να τους προσφέρουμε φροντίδα.

Στην αρχή της αποστολής μου στην Ελλάδα, γνώρισα μια γυναίκα Γιαζίντι από το Sinjar του Ιράκ*. Όταν μιλούσε, κοιτούσε το πάτωμα. Μου είπε ότι πριν από δύο εβδομάδες είχε κάνει απόπειρα αυτοκτονίας επειδή δεν μπορούσε να τα βγάλει πέρα. Για δύο χρόνια, βίωνε ξανά και ξανά τη γενοκτονία που συντελέστηκε μπροστά στα μάτια της. Δεν μπορεί να σβήσει τις εικόνες αυτές. Δεν ξέρει πώς να τα καταφέρει μόνη της. Δεν μπορεί να φροντίσει τα παιδιά της και δεν μπορεί να πάρει μέρος σε μια συζήτηση. Αισθάνεται τόσο μόνη στον κόσμο. Η γυναίκα αυτή μού είπε ότι ένιωθε σαν να ήταν μόνη σε μια θάλασσα δυστυχίας.

Από ιατρική άποψη, πάσχει από αϋπνία. Έχει δύο χρόνια να κοιμηθεί ολόκληρο βράδυ. Στις πρώτες συνεδρίες μας κοιτούσε το πάτωμα. Τώρα έχει αρχίσει να με κοιτάζει. Της είπα ότι μπορεί να ζήσει μια άλλη ζωή και ότι κανείς δεν είναι καταδικασμένος να ζει με όλη αυτή τη δυστυχία. Με κοίταξε στα ματιά και με ρώτησε «Στ' αλήθεια πιστεύετε ότι μπορώ;». Της απάντησα ότι δεν μπορώ να εγγυηθώ τίποτα, όμως ξέρω ότι δεν είσαι αναγκασμένος να ζεις με αυτές τις εικόνες στο μυαλό σου.

Αυτός ο τύπος ψυχικής διαταραχής είναι μια κλασική διαταραχή μετατραυματικού στρες. Η διαταραχή αυτή μαζί με την κατάθλιψη και τις αγχώδεις διαταραχές είναι τα κύρια συμπτώματα που βλέπουμε στον καταυλισμό και απαιτούν εξειδικευμένη φροντίδα.

Ευτυχώς σήμερα, η γυναίκα αυτή είναι πολύ καλύτερα και μπορεί να διαχειριστεί αυτή την εμπειρία. Ασθενείς όπως αυτή με κάνουν να συνειδητοποιώ πόσο σημαντικός είναι ο ρόλος των Γιατρών Χωρίς Σύνορα μέσα στους καταυλισμούς προσφύγων.

*Τον Αύγουστο του 2014, 40 με 50 χιλιάδες Γιαζίντι διέφυγαν στα βουνά έπειτα από τις επιδρομές των δυνάμεων του Ισλαμικού Κράτους στην πόλη Sinjar. Σύμφωνα με αναφορές, εκατοντάδες γυναίκες πουλήθηκαν ως σκλάβες, ενώ εκατοντάδες άντρες δολοφονήθηκαν, αποκεφαλίστηκαν ή θάφτηκαν ζωντανοί. Επίσης, κοπέλες Γιαζίντι που κατήγγειλαν ότι βιάστηκαν από μαχητές του ISIS αυτοκτόνησαν πέφτοντας στο κενό από το όρος Sinjar.