25 Απριλίου 2007 - Ημέρα κατά της ελονοσίας

«Κατά τη διάρκεια της ξηράς περιόδου δε συναντάμε πολλά κρούσματα αλλά κατά τη διάρκεια της περιόδου των βροχών μπορεί να δω έως και 50 περιστατικά την ημέρα. Τώρα ξεκινάει η περίοδος των βροχών εδώ, επομένως είμαι σίγουρος ότι θα δω πολλούς ανθρώπους με ελονοσία.»
Ρόμπερτ Ανικού, 25 ετών,
εργαζόμενος υγείας των Γιατρών Χωρίς Σύνορα, Ουγκάντα

Όμως αυτοί οι θάνατοι δε θα έπρεπε να συμβαίνουν καθώς η ελονοσία είναι μια ασθένεια που σε μεγάλο βαθμό μπορεί να προληφθεί, να διαγνωστεί και να θεραπευθεί.

Κάθε χρόνο οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα (ΓΧΣ) περιθάλπουν πάνω από δύο εκατομμύρια ασθενείς παγκοσμίως. Σε όλες μας σχεδόν τις αποστολές σε τροπικές περιοχές, ερχόμαστε αντιμέτωποι με την ελονοσία, ασχέτως αν το πρόγραμμά μας εστιάζει στο HIV/AIDS, την πρωτοβάθμια ιατρική περίθαλψη ή την αναπαραγωγική υγεία.

Τι είναι η ελονοσία;

«Μόνο μια φορά έχω πάθει ελονοσία. Ήταν το 2003. Ήμουν πάρα πολύ άρρωστη. Ο πυρετός μου ξεκίνησε τα μεσάνυχτα και μέχρι το πρωί δε μπορούσα να περπατήσω. Εκείνη την εποχή δεν υπήρχαν εδώ γιατροί, υπήρχαν κάποιοι εθελοντές αλλά όχι πραγματικοί γιατροί. Ο αδερφός μου και η γυναίκα του με πήγαν κατευθείαν στο νοσοκομείο. Ο αδερφός μου με έβαλε πίσω στο ποδήλατο και με πήγε  στο νοσοκομείο πού είναι 30 μίλια μακριά. Μας πήρε οκτώ ώρες να φτάσουμε και στο δρόμο ήπια πέντε λίτρα νερό. Όταν φτάσαμε ο γιατρός μού έκανε μια ένεση. Ουρούσα πολύ και είχα πρόβλημα στη σπονδυλική μου στήλη. Μετά λιποθύμησα.»
Μαρτίνε Όκενυ, 40 ετών, Ουγκάντα.

Το φονικό παράσιτο της ελονοσίας – plasmodium falciparum -  μεταδίδεται στον άνθρωπο με το τσίμπημα από μολυσμένα κουνούπια - ανωφελή . Τα συμπτώματα της ελονοσίας εμφανίζονται 9 με 14 ημέρες μετά το τσίμπημα αλλά ο χρόνος ποικίλει ανάλογα με το είδος του παράσιτου.

Τυπικά, η ελονοσία προξενεί πυρετό, πονοκέφαλο, εμετούς και άλλα συμπτώματα που θυμίζουν γρίπη. Είναι ένας σημαντικός παράγοντας ασθένειας και απουσίας από την εργασία και το σχολείο. Στις σοβαρές περιπτώσεις τα παιδιά μπορεί να υποφέρουν από σπασμούς, οξεία αναιμία, και – αν επιζήσουν – μπορεί να φέρουν μακρόχρονες νευρολογικές συνέπειες όπως τύφλωση ή διαταραχές ομιλίας που επηρεάζουν την ικανότητά τους να αναπτυχθούν και να ωφεληθούν από την εκπαίδευση. Ιδιαίτερα ευάλωτες είναι και οι έγκυοι.

Αν τα φάρμακα που είναι αποτελεσματικά κατά του παρασίτου δεν είναι διαθέσιμα για θεραπεία, η μόλυνση μπορεί να εξελιχθεί ραγδαία και να απειλήσει τη ζωή του ασθενούς.

Η ελονοσία είναι ιάσιμη: ACTs

Στις μέρες μας δεν υπάρχει κάποιο μυστικό σχετικά με την καλύτερη θεραπεία για την ελονοσία στην Αφρική. Τα παλιότερα φάρμακα όπως η χλωροκίνη ή η sulfadoxine-pyrimethamine (συχνά γνωστή και ως Fansidar®) αποδεικνύονται όλο και πιο αναποτελεσματικά όταν χρησιμοποιούνται ασυνδύαστα καθώς το παράσιτο της ελονοσίας έχει αναπτύξει ανθεκτικότητα στη δράση τους. Τώρα νεώτερες συνδυαστικές θεραπείες που κάνουν χρήση παραγώγων αρτεμισίνης όπως το artesunate έρχονται να αντιμετωπίσουν την πρόκληση.

«Πριν να δουλέψω με τους ΓΧΣ, χρησιμοποιούσα χλωροκίνη και Fansidar για τη θεραπεία της ελονοσίας. Περίπου πέντε στους δέκα ασθενείς μου δεν αντιδρούσαν σ’ αυτά τα φάρμακα και όταν επέστρεφαν τους έδινα κινίνο, το οποίο στις κρίσιμες περιπτώσεις το χορηγούσα ενδοφλεβίως. Τώρα που εργάζομαι για τους ΓΧΣ βλέπω συχνά ασθενείς που έχουν πάρει χλωροκίνη και Fansidar. Έρχονται στην κλινική των ΓΧΣ επειδή έχουν ήδη πάρει αυτά τα φάρμακα αλλά δεν έχουν δει καμία βελτίωση. Εδώ χρησιμοποιούμε το ACT, Coartem, είναι ένα καλό φάρμακο χωρίς πολλές παρενέργειες αλλά πολύ ακριβό.»
Ρόμπερτ Ανικού, 25 ετών,
εργαζόμενος υγείας των Γιατρών Χωρίς Σύνορα, Ουγκάντα 

Τα πλεονεκτήματα της χρησιμοποίησης συνδυαστικών θεραπειών με βάση την αρτεμισίνη (ACTs) – χαμηλή τοξικότητα, λίγες παρενέργειες, εύκολη για τον ασθενή θεραπεία, ταχεία δράση κατά του παρασίτου – είναι ευρέως γνωστά και επιστημονικά επικυρωμένα.

Επιπλέον τα ACTs έχουν λάβει σφραγίδα έγκρισης ως θεραπεία 1ης γραμμής: το 2001 η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας (ΠΟΥ) ανακήρυξε τα ACT ως την προτιμότερη θεραπεία κατά της ελονοσίας. Το 2004, το Παγκόσμιο Ταμείο ανακοίνωσε ότι δε θα χρηματοδοτούσε πλέον θεραπείες κατά της ελονοσίας που είναι γνωστό ότι δεν είναι αποτελεσματικές. Σήμερα, από τις 54 αφρικανικές χώρες, οι 41 έχουν αλλάξει επίσημα το πρωτόκολλο αντιμετώπισης της ελονοσίας και η θεραπεία πρώτης γραμμής προβλέπει συνδυαστικές θεραπείες με βάση την αρτεμισίνη.

Οι ΓΧΣ χρησιμοποιούν ACT σε όλα τους τα προγράμματα. Συνηγορούν υπέρ των ACTs από το 2001 καταδεικνύοντας το υψηλό ποσοστό ανθεκτικότητας των παλαιότερων φαρμάκων σε πληθώρα μελετών που έχουν διεξαχθεί σε ολόκληρη την Αφρική.

Η ελονοσία είναι ανιχνεύσιμη: γρήγορα διαγνωστικά τεστ

Συν τοις άλλοις υπάρχουν διαθέσιμα γρήγορα και ακριβή διαγνωστικά μέσα. Αυτά είναι ουσιώδη ώστε να εξασφαλίσουν ότι τα φάρμακα συνταγογραφούνται πραγματικά μόνο σε όσους χρειάζονται θεραπεία. Η μη χρήση διαγνωστικών μέσων καταλήγει σε ασθενείς που υποβάλλονται σε θεραπεία για κάτι από το οποίο νομίζεις ότι πάσχουν αντί για αυτό που γνωρίζεις ότι πάσχουν.

Σήμερα, μερικά από αυτά τα εργαλεία, συμπεριλαμβανομένων των εξετάσεων δείγματος αίματος όπως το Parapheck®, προσαρμόζονται για χρήση σε απομακρυσμένες περιοχές – καθώς είναι εύλογα αξιόπιστα, εύκολα στη χρήση, δίνουν αποτελέσματα γρήγορα και απλά ,και δε χρειάζονται ιδιαίτερη εκπαίδευση, βαρύ εξοπλισμό ή εργαστήριο.

«Η πλειοψηφία των ανθρώπων που έρχονται στην κλινική έχουν ελονοσία. Κάνουμε κλινική διάγνωση, αν έχουν πυρετό ή ρίγη, έχουν χάσει την όρεξή τους ή έχουν τάση προς εμετό τότε μάλλον είναι ελονοσία. Δεν κάνουμε εξετάσεις αίματος. Πρόσφατα ολοκληρώθηκε η ανέγερση ενός εργαστηρίου αλλά προς το παρόν δεν έχουμε βοηθό εργαστηρίου. Δε χρησιμοποιούμε parachecks, τα έχω δει στην κλινική των ΓΧΣ αλλά εμείς δεν τα έχουμε εδώ. Το Υπουργείο Υγείας λέει ότι είναι πολύ ακριβά.»
Ιρένε, νοσοκόμα του Υπουργείου Υγείας, Ουγκάντα

Η ελονοσία μπορεί να προληφθεί
Ανεξάρτητα από μερικές υποσχόμενες εξελίξεις, ένα αποτελεσματικό εμβόλιο είναι ακόμη έτη μακριά. Υπάρχουν, όμως, άλλοι τρόποι να καταπολεμήσουμε αυτή τη θανατηφόρα ασθένεια. Η χρήση κουνουπιέρας με ειδικά επεξεργασμένο δίχτυ με εντομοκτόνο δράση μπορεί να σώσει ζωές ενώ, ακόμη, στα σπίτια μπορούν να γίνουν ψεκασμοί με εντομοκτόνα.

Δυστυχώς, πολλά παιδιά, ειδικά στην Αφρική, συνεχίζουν να πεθαίνουν από ελονοσία καθώς δεν κοιμούνται κάτω από παρόμοιες κουνουπιέρες – κυρίως λόγω κόστους. Πιο πρόσφατα στοιχεία για τη χρήση τους στα σπίτια αποκαλύπτουν χαμηλά πόσοστα, που δεν ξεπερνούν το 5% σε όλη την Αφρική. Παρ’ ολ’ αυτά, τώρα υπάρχουν ενδείξεις πραγματικής προόδου σε μερικές αφρικανικές χώρες στην προσπάθεια να αυξήσουν τη χρήση τους.

Ωστόσο η ελονοσία αναζωπυρώνεται
Το 1998, σχηματίστηκε μια παγκόσμια σύμπραξη για την καταπολέμηση της ασθένειας. Η σχετική πρωτοβουλία που οργανώθηκε από την ΠΟΥ, τη UNICEF, την Παγκόσμια Τράπεζα και άλλες οργανώσεις δεσμεύτηκε να περιορίσει τους θανάτους από ελονοσία στο μισό πριν το 2010.

Είμαστε εντελώς εκτός στόχου.

Ουσιαστικά, τα πράγματα χειροτερεύουν. Εννιά χρόνια μετά, δεν έχει υπάρξει κάποια ουσιαστική νίκη εναντίον του παγκόσμιου αυτού δολοφόνου. Μολονότι είναι δύσκολο να μεταφέρει κανείς μια καθαρή εικόνα σε παγκόσμια κλίμακα μετά την άφιξη των βασισμένων στην αρτεμισίνη θεραπειών, η ολοένα αυξανόμενη ανθεκτικότητα της ασθένειας στις υπάρχουσες θεραπείες μαρτυρεί ότι η εξάπλωση της ασθένειας συνεχίζει αμείωτη.

«Έφερα εδώ την κόρη μου γιατί δεν είναι καλά. Έχει διάρροια και υψηλό πυρετό. Όταν τη φέραμε εδώ τη ζύγισαν και πήραν τη θερμοκρασία της. Της έκαναν εξετάσεις αίματος και μου είπαν ότι έχει ελονοσία. Τώρα έχω μερικά διαφορετικά χάπια και είμαι πολύ χαρούμενη γιατί το μωρό μου θα θεραπευτεί.»
Μπέττυ Ακάγιο, 30 ετών, και η κόρη της Ατιμάνγκο Φιονέρ Ακάγιο, 17 μηνών, Ουγκάντα

Το σημαντικό, όμως, είναι ότι τα αποτελέσματα από αυτή τη ριζικά βελτιωμένη διάγνωση και θεραπεία της ελονοσίας αργούν να φανούν στα περισσότερα μέρη. Σε πολλές περιοχές που εργάζονται οι ΓΧΣ, τα ACTs δεν είναι διαθέσιμα εκτός των δικών μας προγραμμάτων. Η παγκόσμια ανάγκη για ACTs υπολογίζεται γύρω στις 300 – 500 εκατομμύρια ατομικές θεραπείες και όμως, πέρυσι, αγοράστηκαν παγκοσμίως φάρμακα για λιγότερες από 90 εκατομμύρια.

Το πρόβλημα εκτείνεται και στη διάγνωση: σήμερα, το σύνηθες σε πολλά μέρη είναι ακόμα η διάγνωση που βασίζεται μόνο σε κλινικά συμπτώματα και όχι σε εξετάσεις. Αυτό σημαίνει ότι συχνά γίνονται λάθος διαγνώσεις και οι ασθενείς λαμβάνουν θεραπεία κατά της ελονοσίας ακόμα και αν δεν έχουν προσβληθεί. Μια μελέτη των ΓΧΣ που διεξήχθη στο Νότιο Σουδάν έδειξε ότι εφτά στα δέκα περιστατικά θα μπορούσαν να έχουν λανθασμένα διαγνωστεί σαν ελονοσία. Περιθάλποντας αυτούς τους ασθενείς άσκοπα με φάρμακα κατά της ελονοσίας σημαίνει ότι τα πραγματικά αίτια για τον πυρετό τους διαφεύγουν και δεν αντιμετωπίζονται. Οι ΓΧΣ διασφάλισαν ότι από τους περισσότερους από 2 εκατομμύρια ασθενείς που περιέθαλψαν για ελονοσία το 2003, όλοι είχαν προηγουμένως ορθά διαγνωστεί να πάσχουν από την ασθένεια.

Παρά αυτά τα πολλά υποσχόμενα μέσα, τα στατιστικά στοιχεία γύρω από την ελονοσία παραμένουν απελπιστικά. Οι ΓΧΣ διεξάγουμε επί του παρόντος έρευνα σχετικά με το γιατί, παρά την ύπαρξη αποτελεσματικών θεραπειών, εκατομμύρια άνθρωποι συνεχίζουν να πεθαίνουν άσκοπα από αυτή την ιάσιμη αρρώστια.