Ανθρωπιστική δράση και ηθικά διλήμματα

«Κατά τη διάρκεια του πολέμου στο Μογκαντίσου της Σομαλίας είχαμε να χειρουργήσουμε πολλά θύματα με τραύματα από σφαίρες και σε μερικές περιπτώσεις έπρεπε να κάνουμε ακρωτηριασμούς εξαιτίας των εκτεταμένων μολύνσεων. Σύμφωνα με τη δική μας ανάλυση ο ακρωτηριασμός είναι μια ιατρική, τεχνική διάγνωση η οποία δεν υπόκειται σε καμία κριτική γιατί είναι η απάντηση σε ένα ζήτημα ζωής ή θανάτου. Έτσι εκπλαγήκαμε όταν ανακαλύψαμε ότι οι νεαροί που χειρουργούσαμε αρνούνταν τον ακρωτηριασμό. Προτιμούσαν να πεθάνουν με ολόκληρο το σώμα τους παρά να ζουν ακρωτηριασμένοι. Ήταν δύσκολο για τη χειρουργική ομάδα να δεχτεί αυτή τη λογική γιατί παραβιάζει το λόγο ύπαρξης των χειρουργών σε μια εμπόλεμη ζώνη. Αν δεν μπορείς να ακρωτηριάσεις σε έναν πόλεμο, ο ρόλος σου μειώνεται δραματικά. Πολλοί από εμάς βρέθηκαν επίσης μπροστά σε ένα ζήτημα ζωής ή θανάτου για τους ίδιους. Οι ζωές τους απειλούνταν όταν προσπαθούσαν να πείσουν τους νεαρούς ασθενείς ότι ο ακρωτηριασμός θα τους σώσει τη ζωή. Από την πλευρά των Σομαλών, το ενδιαφέρον τους δεν ήταν αν θα ακρωτηριαστούν, αλλά αν θέλουν να μείνουν ζωντανοί με οποιοδήποτε κόστος.  Αυτή είναι μια γλαφυρή απεικόνιση της σύγκρουσης ηθικών αρχών σχετικά με την υγεία και τι είναι σημαντικό στη ζωή».[1]

Δεν είναι κάθε μέρα που οι ομάδες των Γιατρών Χωρίς Σύνορα αντιμετωπίζουν δυσεπίλυτα ηθικά ζητήματα σαν αυτό που αναφέρει ο Ρονί Μπρομάν, πρώην Πρόεδρος του Γαλλικού Τμήματος των Γιατρών Χωρίς Σύνορα. Συνήθως ο κανόνας είναι να προσπαθούμε να βρούμε τα μέσα για να θεραπεύσουμε μεγάλους αριθμούς ανθρώπων και όχι τους λίγους που αρνούνται τη βοήθεια, αλλά δεν έχει υπάρξει αποστολή που να μην έχουμε βρεθεί μπροστά σε ηθικά διλήμματα μικρά ή μεγάλα. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι και μόνο να δρα κάποιος για να ανακουφίσει τον ανθρώπινο πόνο έχει μια υπέρτατη ηθική αξία. Και αρχικά είναι σωστό. Αλλά στην εφαρμογή αυτής της ηθικής επιταγής συναντάμε πάρα πολλές προκλήσεις.

Αν θέλουμε να αναζητήσουμε το υπόβαθρο της ανθρωπιστικής ηθικής αυτό βρίσκεται καταρχήν στο αίσθημα της συμπόνοιας και στην ευθύνη που νοιώθουμε να κάνουμε κάτι γι’ αυτούς που υποφέρουν.

Ο Αυστραλός φιλόσοφος Πήτερ Σίνγκερ [2] αναλύοντας τις ρίζες του ανθρώπινου αλτρουισμού υποστηρίζει ότι η θεμελιώδης ανησυχία μας για τους άλλους ήταν και εξακολουθεί να επικεντρώνεται στην οικογένειά μας και στη βιολογική επιθυμία για επιβίωση του γενετικού υλικού μας. Σε έναν δεύτερο ευρύτερο κύκλο ηθικής που είναι εμφανής στους ανθρώπους και σε άλλα ζώα υπάρχει μια «αμοιβαία ηθική» που λειτουργεί στην ευρύτερη ομάδα πέρα από την οικογένεια. Το ηθικό άλμα για τον άνθρωπο ήρθε με την εξέλιξη της λογικής και την ανάπτυξη της ικανότητάς μας να σκεφτόμαστε αντικειμενικά και να θέτουμε ερωτήματα. Αυτό σημαίνει ότι μπορούμε πλέον να ξεπεράσουμε τον εγωισμό και την αμοιβαιότητα και να εξετάσουμε τα συμφέροντα των άλλων από μια θέση που δεν ενέχει κανένα συμφέρον. Αναλύοντας και καταλαβαίνοντας την οπτική γωνία του άλλου μπορούμε να φανταστούμε ακόμα και άγνωστοι άνθρωποι τι χρειάζονται και τι είναι καλό και σωστό γι’ αυτούς. Με αυτό τον τρόπο συνεχίζει ο Σίνγκερ, αναπτύξαμε μια «παγκόσμια οπτική γωνία» όπου τα συμφέροντα όλων μετράνε. Η παγκοσμιοποίηση της ηθικής με όλες τις επιμέρους διαφοροποιήσεις είναι το σημείο που βρισκόμαστε σήμερα και έτσι είναι πιο εύκολα αντιληπτό αλλά και αμφισβητήσιμο τι είναι καλό, τι είναι σωστό και τι είναι κατάλληλο για μια ζωή με αξιοπρέπεια.

Αν θέλει κανείς μπορεί να ανατρέξει σε διαφορετικές φιλοσοφικές και θεολογικές προσεγγίσεις σχετικά με τη βοήθεια προς τον άλλον. Σήμερα όμως μπορούμε να έχουμε μια περισσότερο πλουραλιστική άποψη βασισμένη σε αρχές. Και η βάση των αρχών της ανθρωπιστικής δράσης ξεπήδησε στο πεδίο της μάχης του Σολφερίνο, όταν ο Ερρίκος Ντυνάν έγινε μάρτυρας της αγωνίας των πληγωμένων στρατιωτών και της φρίκης ενός πεδίου μάχης όπου αντηχούσαν από παντού ουρλιαχτά πόνου και φρίκης. Αποτέλεσμα της μαρτυρίας του ήταν η δημιουργία της Διεθνούς Επιτροπής του Ερυθρού Σταυρού στη βάση επτά συγκεκριμένων αρχών: ανθρωπισμός, αμεροληψία, ουδετερότητα, ανεξαρτησία, εθελοντισμός, ενότητα και οικουμενικότητα. Οι τέσσερις πρώτες αρχές καθόρισαν και συνεχίζουν να σηματοδοτούν την πλειονότητα των ανθρωπιστικών οργανώσεων.

Σε ένα δεύτερο επίπεδο θα πρέπει να δούμε πώς μπορεί να παίρνει κανείς ηθικές αποφάσεις στην ανθρωπιστική δράση. Στο πρακτικό μέρος, εκτός από τις αρχές που αναφέραμε παραπάνω, σαν ιατρική ανθρωπιστική οργάνωση μάς καθοδηγούν οι αρχές της σύγχρονης βιοηθικής[3]. Η αυτονομία του ασθενή, η αρχή του να μη βλάπτουμε τους ασθενείς μας, η αρχή του να τους κάνουμε καλό και η δικαιοσύνη είναι οι βάσεις πάνω στις οποίες στηρίζεται η ιατρική ηθική σήμερα. Στις σχέσεις γιατρού – ασθενή προστίθεται επίσης η αλήθεια, ο σεβασμός της ιδιωτικότητας, η εμπιστευτικότητα και η εμπιστοσύνη.

Στον χώρο της ηθικής υπάρχει πάντα η ένταση ανάμεσα στη λογική και στο συναίσθημα. Από τον David Hume που υποστήριζε ότι το συναίσθημα που εμφανίζεται πρώτα απ’ όλα είναι κυρίαρχο στις ηθικές επιλογές μας μέχρι τον Immanuel Kant και αργότερα τους πλουραλιστές φιλοσόφους που δίνουν περισσότερη έμφαση στη λογική και στο πώς αυτή επηρεάζεται από τον βίο μας και σίγουρα και από τα συναισθήματα μας.

Στον χώρο της ανθρωπιστικής ηθικής η ένταση αυτή απλά μεγεθύνεται. Πόσο ανήθικος αισθάνεται ένας γιατρός που ο ασθενής του, με την απειλή ενός όπλου τού ζητάει να τον αφήσει να πεθάνει; Από την άλλη όμως ο ασθενής δεν οφείλει να αποφασίζει (αρχή της αυτονομίας) αφού ο γιατρός τον ενημερώνει για τις επιλογές που έχει; Ο γιατρός όμως δεν πρόκειται ποτέ να προτείνει κάτι που θα στερήσει τη ζωή στον ασθενή του ή θα τον αφήσει να πεθάνει (αρχή του να μη βλάπτουμε τον ασθενή). Ο ασθενής όμως είναι μέλος και μιας κοινότητας που έχει τους δικούς της κανόνες και αρνείται να ζήσει μια ζωή δίχως αξιοπρέπεια. Μέχρι πού φτάνει το δικαίωμά του να επιλέξει τον θάνατο του; Μέχρι που φτάνει η ηθική επιταγή του γιατρού να σώσει μια ζωή από έναν άδικο θάνατο; Πόσο ηθικό είναι να πείσουμε κάποιον να ζήσει σε αντίθεση με τους κανόνες της κοινότητας του;

Αυτά τα ερωτήματα, κάποιες φορές θα τα απαντάμε αλλά κάποιες φορές απλά θα μας ξεπερνάνε. Κάθε όμως φορά που θα αντιμετωπίζουμε ένα ηθικό δίλημμα στην ανθρωπιστική δράση, ξέρουμε ότι θα αλλάζουμε σαν άνθρωποι και ότι ο τρόπος που βλέπουμε τον κόσμο δεν θα είναι ποτέ πια ο ίδιος.

Ο Ηλίας Παυλόπουλος έχει σπουδάσει δημόσια υγεία στο Λονδίνο και βιοηθική στη Βοστώνη. Συμμετείχε σε ανθρωπιστικές αποστολές από το 2005 μέχρι το 2016.

Δημοσιεύτηκε στο τεύχος 96 του περιοδικού «Χωρίς Σύνορα»